DIY – hay “Do It Yourself” – từ lâu đã vượt ra khỏi khuôn khổ của một cách làm nhạc. Nó là xương sống văn hóa, băng ngang mọi ranh giới âm thanh, cắm rễ sâu vào punk, hardcore, rock, metal trên toàn thế giới. Phong trào này chưa từng xin phép ai. Nó tự tạo sân khấu riêng, phòng thu riêng, thời trang riêng, luật chơi riêng.
Giữa một thế giới bị bao phủ bởi thuật toán, chủ nghĩa tiêu dùng và quyền lực của tập đoàn, DIY vừa là ký ức của một thời nổi loạn, vừa là ngọn hải đăng kêu gọi con người tự tổ chức, tự xây dựng từ con số 0, và đặt cộng đồng lên trên danh tiếng ảo. Bài viết này lần theo dấu vết của DIY từ những gốc rễ xù xì đến hình dạng mới mẻ hiện tại, tôn vinh sức sống bền bỉ và đối diện những thách thức đang vây quanh nó.
Nguồn gốc tinh thần DIY: Punk phá vỡ khuôn mẫu
Tinh thần của DIY bắt đầu từ rất lâu trước khi có punk, nhưng chính sự bùng nổ của Tinh thần DIY đã xuất hiện trước punk, nhưng chính làn sóng punk bùng nổ những năm 70 mới thực sự thổi hồn và âm thanh vào nó. Punk là cú tát vào sự phù phiếm của arena rock, là tiếng hét phá rào cản của ngành công nghiệp âm nhạc. Nó thô ráp, ngay tức thì, và trong tầm tay bất cứ ai.
Mỹ: New York với CBGB là nơi những Ramones, Television đặt viên gạch đầu tiên. Nhưng nhịp tim thật sự của DIY vang mạnh ở Nam California và Washington D.C. Greg Ginn của Black Flag dựng nên SST Records chỉ vì không ai phát hành nhạc của họ – rồi từ đó mở đường cho Minutemen, Hüsker Dü. Ở D.C., Ian MacKaye và Jeff Nelson lập Dischord Records, phát hành Minor Threat và trở thành biểu tượng của tinh thần độc lập và chống thương mại hóa mà vô số người noi theo.
Anh: Punk tại đây gắn liền với chính trị và phản kháng. Crass – một tập thể từ Essex – biến DIY thành một triết lý sống: tự thiết kế bìa đĩa, tự in ấn, sống cộng đồng. Thông điệp rõ ràng: từ chối bị thương mại hóa, chọn con đường tự chủ.
Đức: Berlin hậu chiến trở thành nồi lửa nổi loạn, hòa quyện punk và phong trào chiếm nhà hoang (squat). Những tòa nhà bỏ hoang biến thành không gian tự do, nơi nhạc là vũ khí kháng cự. Từ đây mọc lên Die Toten Hosen, WIZO… không cần truyền thông dòng chính, không cần cơ sở hạ tầng thương mại.
Brazil: Punk ở São Paulo đầu thập niên 80 là sự bùng nổ giữa không khí chính trị bất ổn. Ratos de Porão, Cólera chơi nhạc như một cơ chế sinh tồn. Zine Punk Rock trở thành sợi dây nối liền fan, nhà hoạt động và nhạc sĩ, tạo nên một mạng lưới tự lập để tồn tại.
Nhật Bản: Scene punk underground pha trộn sự chính xác và hỗn loạn. GISM, Gauze tạo ra một tiểu văn hóa độc lập và khép kín. Show diễn diễn ra trong các club nhỏ, vé bán qua truyền miệng, flyer phát tay. Văn hóa ở đây vừa kính trọng và nghi thức, vừa thách thức và nổi loạn.
Các ban nhạc và cá nhân định hình DIY
DIY sẽ không thể phát triển nếu thiếu những con người có tầm nhìn, những người đã hiện thực hóa các nguyên tắc của nó không chỉ trong âm nhạc mà còn trong cả cuộc sống. Chính họ là nền móng để toàn bộ bối cảnh này được xây dựng và phát triển.
Ian MacKaye của Minor Threat và Fugazi có lẽ là một trong những nhân vật dễ nhận biết nhất trong thế giới DIY. Việc ông kiên quyết từ chối thương mại hóa trải nghiệm âm nhạc—không bán hàng lưu niệm, duy trì giá vé rẻ và tránh xa các hình thức tiếp thị truyền thống—đã biến Dischord Records thành biểu tượng của đạo đức độc lập. Ông từng nói một câu nổi tiếng: "Bạn không cần phải là thiên tài để làm điều này. Bạn chỉ cần chân thành." Câu nói này đã trở thành tinh thần cốt lõi của DIY.
Jello Biafra, thủ lĩnh của Dead Kennedys và nhà sáng lập Alternative Tentacles, đã kết hợp nhạc punk châm biếm với tư tưởng chính trị cấp tiến. Thông qua hãng đĩa của mình, ông phát hành những album mà các công ty lớn không dám động tới, trở thành tiếng nói bảo vệ quyền tự do ngôn luận và tinh thần phản kháng. Trong các bài phát biểu và bài viết trên tạp chí, ông thường nhấn mạnh rằng DIY không phải là một phong trào tinh hoa, mà là sự trao quyền thông qua hành động tự làm.
Steve Albini, nổi tiếng với chất âm thô ráp cùng Big Black và sau này là Shellac, đã mang tinh thần DIY vào công việc thu âm. Là một nhà sản xuất, ông luôn khẳng định mình làm việc cho các ban nhạc, chứ không phục vụ các hãng đĩa. Từ chối nhận tiền bản quyền, Albini đặt quyền tự chủ của nghệ sĩ lên hàng đầu và công khai chỉ trích các hợp đồng bóc lột, giúp nhiều nhạc sĩ bảo vệ được quyền kiểm soát sáng tạo của họ.
Kathleen Hanna, giọng ca mạnh mẽ của Bikini Kill và phong trào Riot Grrrl, đã sử dụng nền tảng của mình để tạo không gian cho phụ nữ và các tiếng nói bị gạt ra ngoài lề trong thế giới punk. Những tạp chí và buổi gặp gỡ tự làm của Riot Grrrl không chỉ mang đến âm nhạc, mà còn mở ra con đường cho giáo dục, tự thể hiện và hoạt động xã hội. Các tác phẩm của Hanna nhấn mạnh rằng punk có thể trở thành nơi an toàn cho những người thường bị loại trừ.
Những nhân vật này, cùng nhiều người khác như họ, đã biến DIY từ một hiện tượng ngầm thành một nền tảng văn hóa vững chắc. Ảnh hưởng của họ vẫn tiếp tục lan tỏa qua nhiều thế hệ nghệ sĩ và người hâm mộ.
Cơ sở hạ tầng cộng đồng – cách DIY duy trì sự gắn kết
Lâu trước khi có sự tiện lợi của các nền tảng kỹ thuật số, văn hóa DIY đã tồn tại nhờ một cơ sở hạ tầng grassroots được xây dựng từ sự tận tâm và khả năng xoay xở của con người.
Zine có lẽ là biểu tượng tiêu biểu nhất của nền văn hóa DIY thời kỳ đầu. Những ấn phẩm như Maximum Rocknroll, Flipside và HeartattaCk được tạo ra chỉ với một mục đích: cung cấp thông tin và lan tỏa tinh thần DIY. Chúng đăng tải các cuộc phỏng vấn, đánh giá buổi diễn, tuyên ngôn chính trị và tường thuật từ nhiều nơi trên thế giới. Những zine này trở thành một mạng lưới hữu hình, giúp cộng đồng punk kết nối, chia sẻ ý tưởng và tổ chức các hoạt động dù khoảng cách địa lý xa xôi.
Việc đặt tour diễn hoạt động như một “tuyến đường sắt ngầm” dựa trên niềm tin. Các ban nhạc dựa vào mạng lưới truyền miệng để có được địa điểm biểu diễn, chỗ ngủ, thậm chí cả bữa ăn. Một người liên lạc ở thành phố này sẽ kết nối với một người khác ở bang kế tiếp, tạo nên một lộ trình lưu diễn không chính thức nhưng đáng tin cậy, được xây dựng hoàn toàn trên các mối quan hệ cá nhân và giá trị chung.
Khi các địa điểm truyền thống thường khép kín hoặc không thể tiếp cận, những người theo chủ nghĩa punk đã tìm đến các giải pháp DIY. Biểu diễn tại nhà trở thành một nghi thức phổ biến: phòng khách, nhà để xe, tầng hầm được biến thành sân khấu tạm thời, nơi khán giả đứng cách ban nhạc chỉ vài bước chân. Ở châu Âu, những không gian squats (nhà chiếm dụng) trở thành các trung tâm văn hóa tự quản, không chỉ tổ chức buổi diễn mà còn có xưởng làm việc, thư viện và bếp ăn chung.
Việc phân phối âm nhạc cũng đi theo những con đường phi truyền thống. Trước khi có Bandcamp, tồn tại các “distro” – những cá nhân hoặc tập thể tự biên soạn danh mục băng cassette, đĩa than, miếng dán và zine. Người hâm mộ sẽ viết thư tay kèm tiền mặt và phải chờ vài tuần để nhận nhạc. Hoạt động trao đổi băng cassette, đặc biệt phổ biến trong giới metal và hardcore, đã trở thành một mạng lưới toàn cầu. Nhờ đó, một người hâm mộ ở Indonesia vẫn có thể nghe bản demo crust punk từ Phần Lan chỉ nhờ những trao đổi tương tự.
Cơ sở hạ tầng này không chỉ để chia sẻ âm nhạc, mà còn để xây dựng một cộng đồng bền chặt. Niềm tin, sự đoàn kết và tinh thần tương trợ lẫn nhau chính là trụ cột giúp mạng lưới DIY này duy trì và phát triển.
DIY toàn cầu sẵn sàng hành động
Phạm vi toàn cầu của các phong trào nhạc DIY cho thấy đây chưa bao giờ là hiện tượng giới hạn trong một quốc gia hay nền văn hóa duy nhất. Tại Indonesia, nhạc punk và hardcore bắt đầu bén rễ từ những năm 1990, đặc biệt ở các thành phố như Yogyakarta và Jakarta. Dù hoạt động trong bối cảnh chế độ nổi tiếng với kiểm duyệt và đàn áp của cảnh sát, cộng đồng punk địa phương đã tự tạo ra không gian của riêng mình. Khi các buổi diễn bị đột kích, họ tìm đến những địa điểm thay thế – các tòa nhà bỏ hoang, cánh đồng trống, thậm chí cả những phương tiện đang di chuyển. Chính sự kiên cường này đã thổi bùng quyết tâm giữ cho âm nhạc và thông điệp của họ luôn sống động.
Trong thời kỳ Sarajevo bị bao vây trong Chiến tranh Bosnia, tinh thần DIY trở thành một hình thức sinh tồn thực sự. Giữa bom đạn và đổ nát, một nhóm nhỏ nhưng tận tâm gồm các nhạc sĩ punk và alternative vẫn tiếp tục tổ chức các buổi diễn trong tầng hầm. Những ban nhạc như SCH và Protest đã giữ cho văn hóa punk tồn tại ngay giữa vòng vây chiến tranh, chứng minh rằng ngay cả khi đối mặt với bạo lực và hỗn loạn, nhu cầu thể hiện bản thân và kết nối con người qua âm nhạc vẫn không thể bị dập tắt.
Tại Tijuana, Mexico, bối cảnh punk ở vùng biên giới phát triển thành một lực lượng văn hóa liên kết hai quốc gia. Những buổi biểu diễn được tổ chức tại các địa điểm tạm thời, thu hút cả khán giả địa phương lẫn quốc tế. Các không gian như Multiforo Alicia trở thành nơi trú ẩn cho nghệ thuật, âm nhạc độc lập và biểu đạt chính trị. Bối cảnh này mang đậm tinh thần chống độc tài, với nhiều ban nhạc dùng sân khấu của mình để chỉ trích các chính sách đàn áp từ cả chính phủ Hoa Kỳ và Mexico.
Philippines cũng sở hữu một cộng đồng DIY sôi động, đặc biệt ở Manila. Những nhóm như Food Not Bombs Philippines kết hợp các buổi diễn punk với hoạt động xã hội – nâng cao nhận thức và gây quỹ cho các vấn đề cộng đồng. Các sự kiện thường đi kèm chia sẻ thực phẩm, tổ chức hội thảo và xây dựng mạng lưới hỗ trợ cơ sở. Sự hòa quyện giữa âm nhạc và chủ nghĩa hoạt động này biến punk thành nhiều hơn một thể loại – nó trở thành một nền tảng thực sự cho sự thay đổi xã hội.
Một phong trào dưới áp lực
Kỷ nguyên số mở rộng khả năng tiếp cận công cụ và khán giả, nhưng đồng thời cũng làm phức tạp thêm cách với tới DIY. Internet – từng được ca ngợi là công cụ bình đẳng hóa tuyệt vời – giờ đây trở thành con dao hai lưỡi. Việc thu âm, phân phối và quảng bá âm nhạc chưa bao giờ dễ dàng hơn, nhưng sự bão hòa nội dung khiến mức độ hiển thị phụ thuộc nhiều hơn vào các con số – lượt thích, lượt xem, lượt chia sẻ – thay vì dựa trên tính chân thực hay giá trị nghệ thuật.
Duy trì hiện diện kỹ thuật số giờ gần như là điều bắt buộc, với kỳ vọng rằng các ban nhạc phải liên tục cập nhật nguồn cấp dữ liệu trên Instagram, đăng nội dung TikTok và sản xuất video YouTube đều đặn. Vòng xoáy liên tục này dễ gây kiệt sức, khiến trọng tâm dịch chuyển từ cộng đồng và sáng tạo sang quản lý thương hiệu. Với nhiều nghệ sĩ xuất thân từ nền văn hóa DIY, sự thay đổi này vừa xa lạ vừa gây nản lòng.
Đô thị hóa tạo thêm một tầng áp lực khác. Ở nhiều nơi trên thế giới, các địa điểm thay thế giá rẻ đang lần lượt biến mất, khiến nhiều cộng đồng DIY mất đi không gian hoạt động. Những thành phố như San Francisco, Berlin hay London chứng kiến các địa điểm do cộng đồng vận hành bị xóa sổ bởi giá thuê tăng cao và tái phát triển. Những nơi từng sôi động với các chương trình tự tổ chức giờ bị thay thế bởi chung cư cao cấp hay quán cà phê boutique. Chính các động lực kinh tế từng khơi dậy làn sóng phản kháng tự phát nay lại khiến việc duy trì phong trào trở nên khó khăn hơn.
Việc lưu diễn quốc tế – vốn là nghi thức quan trọng của các ban nhạc underground – ngày càng trở nên quan liêu và tốn kém. Các rào cản về thị thực, chi phí đi lại và căng thẳng chính trị thường ngăn trở những ban nhạc, đặc biệt đến từ Nam bán cầu, tiếp cận khán giả toàn cầu. Trong khi đó, các ban nhạc phương Tây với nguồn lực dồi dào hơn vẫn thống trị sân khấu quốc tế, duy trì tình trạng mất cân bằng ngay cả trong giới DIY.
Dù đối mặt với nhiều thách thức, tinh thần DIY vẫn kiên cường tồn tại. Các nghệ sĩ không ngừng tìm kiếm cách thích nghi – từ việc tổ chức các lễ hội trực tuyến, áp dụng mô hình hợp tác cho đến nuôi dưỡng những bối cảnh địa phương với nguồn năng lượng mới. Nền tảng của DIY vẫn vững vàng, dù công cụ và môi trường hoạt động liên tục thay đổi.
Tái tạo phẩm hạnh của DIY cho thập niên 2020
Tương lai của DIY phụ thuộc vào khả năng thích ứng và mục tiêu của cộng đồng. Thay vì ngay lập tức quay lưng với các công cụ hiện đại, nhiều người trong phong trào đang tìm cách tái định hình chúng theo hướng phù hợp với giá trị tự làm. Các nền tảng như Bandcamp và Big Cartel trở thành “phao cứu sinh”, giúp nghệ sĩ bán nhạc và sản phẩm trực tiếp tới người hâm mộ, không cần thông qua các công ty trung gian. Những công cụ này hài hòa với tinh thần DIY, mang lại sự tự chủ và đảm bảo thù lao công bằng hơn cho người sáng tạo.
Các hãng thu âm độc lập cũng đã tiến hóa theo thời gian. Những hãng hiện đại như The Ghost Is Clear (Kansas City), Counter Intuitive Records (Massachusetts) và Dog Knights Productions (Anh) tiếp nối ngọn lửa DIY bằng cách dung hòa giá trị truyền thống với sự am hiểu công nghệ. Họ thường ký kết với nghệ sĩ dựa trên sự đồng điệu về tinh thần và cộng đồng, chứ không chỉ vì tiềm năng thương mại, đồng thời duy trì tính minh bạch và hỗ trợ nghệ sĩ một cách toàn diện.
Giáo dục và cố vấn trở thành trụ cột quan trọng của phong trào mới. Từ các hướng dẫn ghi âm tại nhà đến những hội thảo về cách tổ chức sự kiện hòa nhập, các nhóm DIY ngày nay chú trọng hơn vào việc chia sẻ kiến thức. Điều này không chỉ giúp duy trì sự bền vững mà còn mở rộng cánh cửa cho những thế hệ trẻ và đa dạng hơn tham gia, bảo vệ tương lai của phong trào.
Như Ian MacKaye từng nói: “DIY không phải là một thể loại âm nhạc, mà là một cách sống.” Tư tưởng ấy vẫn tiếp tục soi đường, nhắc nhở cộng đồng không ngừng xây dựng, thích nghi và bảo vệ những giá trị cốt lõi: độc lập, chính trực và đoàn kết.
DIY Sẽ Không Bao Giờ Chết – Nó Sẽ Tiếp Tục Thích Nghi
Văn hóa DIY vẫn tồn tại và sẽ mãi trường tồn, nhưng nó cần được nuôi dưỡng một cách có ý thức. Khi xã hội ngày càng số hóa và trở nên phi vật chất, sức mạnh của những kết nối thực – bắt nguồn từ tinh thần tự tạo và do cộng đồng thúc đẩy – lại càng trở nên quý giá và cần thiết hơn bao giờ hết.
Phong trào này chưa bao giờ chỉ là những hợp âm hay điệp khúc; nó là hành động đòi lại những không gian mà thế giới chưa từng tự nguyện trao cho chúng ta. Dù đó là trong một tầng hầm ở Helsinki, một căn nhà chật hẹp tại Jakarta, hay trên nóc một tòa nhà giữa Mexico City, thông điệp vẫn không thay đổi:
Hãy tự mình làm. Hãy cùng nhau làm. Và đừng bao giờ buông tay.
